«КРСУнун ЖАРЧЫСЫ» журналынын МААЛЫМАТ ПОРТАЛЫ

Статья посвящена научным исследованиям второй половины XX века члена-корреспондента АН Киргизской ССР М.Н. Большакова – специалиста в области гидрологии и водных ресурсов Тянь-Шаня, изучившего проблему и разработавшего основы их комплексного использования. Автор статьи ставит своей основной целью дать оценку социальной значимости вклада М.Н. Большакова в исследования водных ресурсов Тянь-Шаня и Кыргызстана. Исследования закономерностей внутригодового распределения стока рек Тянь-Шаня позволили М.Н. Большакову обосновать дифференцированный метод выбора расчётного распределения стока рек. На основе разработанных и усовершенствованных им методик делались гидрологические расчёты для проектных организаций не только Кыргызстана, но и других регионов союзного государства. Разработанные и усовершенствованные им методики находят применение в современный период. Изученные им гидрологические характеристики годового стока рек давали обоснование параметров производственной мощности и режима эксплуатации водохозяйственных предприятий, что приобретает особую значимость в связи с сохраняющимися проблемами рационального водопользования, изменением экологической ситуации и поиском альтернативных источников энергии в настоящее время. Делается вывод о том, что научное наследие М.Н. Большакова является значительным вкладом в развитие отечественной и мировой науки, требует своего сохранения и дальнейшего изучения.

методы расчёта; гидроэнергетика; гидрологические наблюдения; гидропроект; гидроэлектростанция; изменение климата; поверхностные воды; эксперт

Макала Кыргыз ССРинин Илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти, Тянь-Шандын гидрология жана суу ресурстары жаатындагы адиси, суу ресурстарын, анын көйгөйлөрүн изилдеген жана аларды комплекстүү пайдалануунун негизин иштеп чыккан М.Н. Большаковдун XX кылымдын экинчи жарымындагы илимий изилдөөлөрүнө арналган. Макаланын автору Тянь-Шань менен Кыргызстандын суу ресурстарын изилдөөдөгү М.Н. Большаковдун кошкон салымынын социалдык маанисине баа берүү максатын көздөйт. Тянь-Шань дарыясынын жыл ичинде бөлүштүрүлүшүнүн мыйзам ченемдүүлүктөрүн изилдөө М.Н.Большаковго суулардын агымын эсептик бөлүштүрүүнүн дифференциалдык ыкмасын негиздөөгө мүмкүндүк берди. Ал иштеп чыккан жана өркүндөтүлгөн методдордун негизинде Кыргызстандын гана эмес, союздук мамлекеттин башка региондорунун долбоорлук уюмдары үчүн гидрологиялык эсептөөлөр жүргүзүлгөн. Ал иштеп чыккан жана өркүндөткөн методдор азыркы мезгилде да колдонулат. Окумуштуу изилдеген дарыялардын жылдык агымынын гидрологиялык мүнөздөмөсү өндүрүштүк кубаттуулуктун параметрлерин жана суу чарба ишканаларынын эксплуатациялоо режиминин негиздемесин берген, мунун өзү азыркы учурда да сууну сарамжалдуу пайдалануу көйгөйлөрү сакталып, экологиялык кырдаалдын өзгөрүшү менен энергиянын альтернативдүү булактарын издөө шартында маанилүү болуп эсептелет. Макалада М.Н. Большаковдун илимий мурасы ата мекендик жана дүйнөлүк илимдин өнүгүшүндө олуттуу салым кошкон деген жыйынтык чыгарылды жана аны сактоону андан ары изилдөөнү талап кылат.

эсептөө ыкмалары; гидроэнергетика; гидрологиялык байкоо; гидродолбоор; гидроэлектростанция; климаттын өзгөрүшү; жер үстүндөгү суулар; эксперт

The article is devoted to scientific research in the second half of the 20th century by Bolshakov M.N., Corresponding Member of the Academy of Sciences of the Kyrgyz SSR, a specialist in the field of hydrology and water resources of the Tien Shan, who studied the problem and developed the basis for their complex use. The author of the article sets the main goal to assess the social significance of the contribution of Bolshakov M.N. to the study of water resources of the Tien Shan and Kyrgyzstan. Investigations of the regularities of the annual distribution of the river runoff in the Tien Shan allowed Bolshakov M.N. to substantiate a differentiated method for choosing the calculation-based distribution of river runoff. On the basis of the methods developed and improved by him, hydrological calculations were made for design organizations not only in Kyrgyzstan, but also in other regions of the former Soviet states. Those methods developed and improved by him find their application in the modern period. The hydrological characteristics of the annual river runoff studied by him provided a justification for the parameters of the production capacity and operation mode of water management enterprises, which is of particular importance in connection with the persisting problems of rational water use, changes in the ecological situation and the search for alternative energy sources at the present time. It is concluded in the article that the scientific heritage of Bolshakov M.N. is a significant contribution to the development of domestic and world science, requires to be preserved and further studied.

calculation methods; hydropower; hydrological observations; hydro project; hydroelectric power station; climate change; surface waters; expert